اما از موجودات ریز میکروسکوپی که ممکن است خیلی هم نزدیک ما باشند، بی خبریم . چه کسی باور می کند که در باغچه حیاط خانه هزاران هزار موجود ناشناخته در خاک زندگی کنند. نماتدها از جمله همین جانوران هستند که فقط با میکروسکوپ می شود آنها را دید. نماتدها موجودات کرمی شکل ریزی هستند که گاهی می توانند یک مزرعه چغندر را نابود کنند، ضمن این که گونه های مفید آنها در باروری خاک ها نقش مهمی دارند.

اما حالا که حیوان درشت قابل دیدن کشف نشده ای وجود ندارد، دانشمندان سراغ این موجودات ریز ذره بینی رفته اند تا بتوانند با کشف روابط آنها با آب و خاک و زندگی بشر، راه هایی را برای استفاده بهتر پیدا کنند.

به خاطر همین است که دکتر ابراهیم شکوهی دانشجوی دکتری دانشگاه تهران درست وقتی که برای انجام تحقیق رساله دکتری اش مشغول آزمایش روی خاک های مختلف بوده ، 2گونه جدید نماتد که اتفاقا هنوز کشف نشده ، پیدا کرده و این طوری است که ثابت کرده هنوز هم موجودات کشف نشده بسیاری در اطراف ما وجود دارند. گفتگوی ما را با این محقق جوان بخوانید.

شما حین انجام رساله دکتری 2 گونه جدید را در دنیا شناسایی کردید، فکر می کنید ریشه های این موفقیت از کجا شروع شده است؟

شاید از دوره لیسانس که به نماتدشناسی علاقه مند شدم ، احساس کردم این زمینه ای است که فرصت های بیشتری در آن وجود دارد. در دوره فوق لیسانس هم همین رشته را ادامه دادم و در نهایت در دوره دکتری چون برایم شناسایی موجودات ناشناخته جذابیت خاصی داشت ، همین کار را پیگیری کردم.

کار تحقیقی شما چند سال طول کشید؟

از سال 81 کار خیلی جدی شروع شد ولی جرقه آن از سال 79 زده شد.

فکر می کنید هنوز هم موجودات ناشناخته زیاد باشند؟

دقیقا همین طور است ، به خصوص این که در کشور ما در برخی زمینه ها، کار زیادی انجام نشده است و جای کار بسیار زیادی وجود دارد. گونه های جانوری بسیاری وجود دارند که تا به حال شناخته نشده اند و ایران از این لحاظ پتانسیل بالایی دارد. مطمئنم در آینده هم گونه های زیادی از ایران به دنیا معرفی خواهد شد.

اغلب پژوهش ها در این زمینه حالت تئوری دارد یا وارد مرحله عملی شده است؟

البته علم نماتدشناسی شامل دو بخش است که هم مطالعات پایه ای را دربر می گیرد هم مطالعات کاربردی را. در بسیاری از گروه های این موجودات ، مطالعات کاربردی وسیعی انجام شده است تا جایی که گروهی از آنها را به صورت تجاری تکثیر می کنند و برای کنترل آفات در اختیار کشاورزان قرار می دهند. مثل نماتدهایی که روی حشرات مضر، بیماری ایجاد می کنند. حتی گروهی از آنها را پرورش می دهند تا در تغذیه ماهی های پرورشی استفاده کنند. این طوری است که این علم به سمت کاربردی شدن پیش رفته است.

کار خود شما دقیقا چه بوده ، چطوری گونه های جدیدی را معرفی کرده اید؟

من روی شناسایی گروهی از جانوران بسیار ریز موجود در خاک که همان نماتدها هستند، کار کرده ام . کار اصلی من شناسایی فون نماتدهای راسته رابدیتیده (Rhabditida) در استان تهران بودم . در این تحقیق ، 29گونه جدید برای فون نماتدهای موجود در ایران معرفی شد و 2گونه جدید هم در دنیا شناسایی شد.

خودتان هم روی گونه های جدید که شناسایی شدند اسم گذاشتید؟

بله . این نمونه ها به ترتیب با عنوان های آکروبلس ایرانیکوس و هالیسفالوبوس پرسیکوس (Halicephalobus Persicus) و (Acrobeles iranicus) نامگذاری شده اند.

اگر قرار باشد براساس این دستاورد، اتفاقی در کشاورزی مملکت بیفتد در کدام بخش است؟

من فکر می کنم در بخش گیاه پزشکی ، خاک شناسی و شیلات ، این گروه از نماتدهایی که ما روی آن کار کردیم ، می تواند موثر باشد. علاوه بر اینها در بخش بیولوژی جانوری ، پزشکی و دامپزشکی در مطالعات پایه می توانند مورد استفاده قرار بگیرند.

و اما سوال اصلی این که این موجودات ریز برای بشر سود یا زیان خاصی دارند.

نماتدها یکی از عوامل مخرب مزارع کشاورزی هستند. به همین دلیل ، سالانه خسارت زیادی به کشاورزان وارد می کنند، اما از سوی دیگر، گونه های مفیدی هم از این گروه موجودات وجود دارند که گونه هایی که من روی آنها کار کردم ، از آن جمله اند و در بهبود وضعیت خاک ، شیلات و مطالعات ملکولی در زمینه های پزشکی و کشاورزی اهمیت دارند.

فکر می کنید مشکل اصلی محققان در کشور ما چیست؟

اصلی ترین مشکل ، کمبود امکانات پیشرفته علمی است . حتی وقتی که همه امکانات وجود دارد یا یک مرکز تحقیقاتی یا دانشگاه آن را تهیه کرده است ، مساله این است که به موقع و در زمان موردنیاز، در اختیار محقق قرار نمی گیرد.

چه طور این دو گونه را به دنیا معرفی کردید؟

کار معمول محققان این است که بعد از انجام مراحل یک تحقیق ، آن را به شکل مقاله برای مجله های علمی معتبر در سراسر دنیا ارسال می کنند، وقتی یک مقاله علمی چاپ می شود، می توانیم مطمئن باشیم که کار ما مورد پذیرش و ارزیابی علمی قرار گرفته ، در واقع علم حاکم بر دنیای روز آن را پذیرفته است . من هم همین کار را کردم . بعد از کشف این دو گونه طی مقاله هایی آنها را برای مجلات علمی نماتد شناسی فرستادم که در سال 2007به چاپ رسید.

در زمینه نماتدشناسی چه کشورهایی در حال حاضر پیشرو هستند؟

البته این مساله بستگی زیادی به زمینه مورد مطالعه دارد. نمی توان گفت که دقیقا چه کشوری پیشرو است ، اما در مجموع امریکا، بلژیک ، اسپانیا، هلند و بسیاری از کشورهای دنیا در زمینه های خاص علم نماتد شناسی فعال هستند و کارهای ارزشمندی ارائه می دهند.

تحقیق شما در ایران عملی شد یا اسپانیا؟

کارهای ابتدایی در ایران و کارهای اصلی در اسپانیا انجام دادم ، در واقع باید بگویم در آنجا تمام امکانات برای کار، در اختیارم بود. امکاناتی مثل مقالات علمی که دسترسی به آنها در آنجا بسیار راحت بود و بسیاری از مقالات قدیمی که برای تحقیق لازم بود و همین طور امکان استفاده از میکروسکوپ الکترونی هم فراهم بود.

تحقیق در ایران و در کشورهای پیشرفته از نظر شما چه تفاوت هایی دارند؟

در کشورهای پیشرفته ، وقتی محقق ماده یا وسیله ای درخواست می کند، بلافاصله تهیه می شود. بوروکراسی اداری اصلا در آنجا وجود ندارد. اما در ایران یک محقق را چنان درگیر کارهای اداری می کنند که گاه برای تهیه یک ماده بایستی نامه نگاری های متعددی انجام دهد. و زمان بسیاری که می گذرد در تحقیق وقفه پیش می آورد، به همین دلیل گاهی محققان نمی توانند کارهای بسیار عادی را به خوبی پشت سر بگذارند.

جایگاه نماتد در علم

نماتدها اغلب جانوران بسیار ریزی هستند که در خاک زندگی می کنند و با چشم غیر مسلح دیده نمی شوند. برخی از آنها در علم پزشکی ، برخی در دامپزشکی و برخی در کشاورزی اهمیت دارند؛ عده ای مضر و گروهی مفید هستند.

نمونه بارز نماتدهایی که در پزشکی مطرح هستند آسکاریس است که همه ما می دانیم در دستگاه گوارش انسان مشکلاتی را به بار می آورد، اما جالب این است که هم کیشان این گونه نماتدها که به نام عمومی و غلط کرم نامیده می شوند، حتی مفید هم هستند. البته از نوع مضر آنها، در مغز، قلب و جگر انسان هم گزارش شده است و بعضی در بسیاری از اعضای حیوانات اهلی و وحشی گزارش شده اند که باعث بیماری هایی هم می شوند نماتد معروف سی الگانس هم در مطالعات بیولوژی سلولی مورد استفاده قرار می گیرد.