مشخصات عمده مارها به شرح زیر است:
1- گوش خارجی ندارند.
2- انتهای قدامی زبان آنها دو شاخه است و داخل کیسه یا غدامی در دهان قرار دارد.
3- چشم آنها فاقد پلک بالایی است و پلک پائینی به طرف بالا امتداد دارد. و ضمن اتصال به کره چشم آنرا می پوشاند بنحوی که همیشه چشم مار باز می نماید.
4- فکهای آنها بوسیله وترهای نرم به هم مربوط است . اتصال مفصلی استخوانهای دهانشان طوریست که حرکت آزاد دارند و بلع شکار را سریع و آسان می کند.
5- مارها استخوان جناغ سینه ، لکن دست و پا ندارند مگر در خانواده بوا و مارهای کرمی شکل که فقط آثاری از آنها است و پا در اطراف آنال با نر چشان مشاهده می شود .
ساختمان داخلی و شکل ظاهری مارها :
اسکلت استخوانی مارها از چمچمه و ستون فقرات و دنده ها تشکیل می شود نامگذاری آنها تقریباً شبیه استخوانهای انسان و شبیه حیوانات می باشد.
تعداد دندانها و طرز قرار گرفتن آنها در خانواده های مختلف مارها متفاوت است . شناسایی دندانها ساده ترین و مطمئن ترین راه تشخیص و تفکیک مارهای سمی از غیر سمی است . دستگاه عصبی مارها از یک مغز کوچک و نخاع شوکی بزرگ تشکیل می شود ، قوی ترین حس مار همان لمس با زبان است که صدا و حرکات مختلف را از راه جذب ارتعاشات به استخوان گوش داخلی منتقل و ضعف بینایی را جبران می کند.
تغذیه مارها بر حسب نوع آنها از پستانداران ، پرندگان ، قورباغه ها ، ماهیها ، مارمولکها،
تخم پرندگان، کرمها و حشرات تامین می شود . عمل هضم به کندی صورت می گیرد و جانور به هضم تمام مواد جز ناحق ، مو و پر قادر است .
یکی از عوامل تشخیص مارها شکل و مشخصات ظاهری آنها است در اندام مارها سه ناحیه مشخص وجود دارد ( ناحیه سر ، ناحیه شکم و ناحیه دم) . فاصله بین انتهای سر و قلب را گردن می نامند . شکل مارها متفاوت و اکثراً استوانه ای شکل و قابل انبساط است . دم مارها معمولاً مدور یا گرد است مگر در مارهای دریایی که دارای دمی مسطح و پهن هستند . بعضی مارها خیلی بزرگ مانند بوا و برخی کوچک که با کرمها قابل اشتباه اند . بدن مارها از پولکهایی پوشیده شده است که در قسمتهای مختلف بدن به نامهای مختلف موسوم اند . دانستن تعداد ، شکل و طرز قرار گرفتن این پولکها روی بدن ، از نظر شناسایی مارها بسیار حائز اهمیت است . طول بدن مار با اندازه گیری فاصله ما بین نوک پوزه یا قسمت قدامی دهان تا انتهای دم و دم از ابتدای آنال یا پولک مخرج تا انتهای دم به حساب می آید .
مارهای بزرگ ایران تا آنجایی که مشاهده و مطالعه شده است در حدود دو مترند و مارهای کوچک از چند سانتیمتر معمولاً کوتاه است ولی گاهی هم ممکن است که بلند باشد . بطور کلی می توان نشانیهای مارهای سمی را چنین خلاصه نمود:
در گروه افعیها سر مثلثی شکل یا گوشه دار و از پولکهای کوچک پوشیده است مردمک چشم عمودی و دم کوتاه است و دارای گردن مشخص است و در گروه الا پیده یا مارهای کبرا معمولاً سه مار به اندازه بدن و در امتداد آن قرار دارد و از پولکهای مشخص یا قرنیه که با شکل پولکهای بدن متفاوت است پوشیده می باشد . در حالت طبیعی ناحیه گردن کاملاً مشخص نیست و مردمک چشم گرد یا بیضی و دم نسبتاً بلند است .
در مارهای نیمه سمی یا اوپیستوگلیفا کم و بیش شبیه مارهای گروه الاپیده یا کبری می باشد ولی دندانهای سمی در قسمت حلقی دهان قرار دارد و بندرت گزش آنها باعث مرگ می شود . اما در مارهای دریایی که فقط در خلیج فارس دیده می شوند سر کوچک است و در امتداد بدن قرار دارد ، دم پهن است و به حرکت مار در آب کمک می کند . تمام مارهای دریایی سمی هستند و رنگ بدن مارها متفاوت است گاهی یکنواخت و ساده و گاهی از خطوط و نقوشی که در انواع مختلف مارها متفاوت است توام می باشد .
با مطالعه طرز زندگی مارها و شناخت آب و هوا و شرایط اقلیمی هر منطقه در فصول مختلف سال ، می تو ان حدس زد که چه نوع مارهایی در مناطق مختلف زندگی می کنند ، مارها را از نظر محل زندگی به دو دسته زمینی و دریایی تقسیم می کنند .
مارهای زمینی اغلب در بیابانها، دشتها ، کوهستانها و لای بته ها ، زیر تخته سنگها و داخل حفره ها و یا روی درختها و گاهی در باتلاقها یا در آب رودخانه ها زندگی می کنند .
مارها اغلب جاهای آرام و ساکت را برای زندگی انتخاب می کنند ، در فصل بهار و تابستان که دوران فعالیت و جنبش آنهاست به شکار می پردازند و در فصل زمستان سستی و رخوت پیدا می کنند و به اصطلاح به خواب زمستانی می روند . پوست اندازی یکی از شرایط و عوامل ادامه زندگی مارها است که در اثر آن نشاط و سلامت خود را حفظ می کنند . این عمل در فصل مناسب یک یا دوبار انجام می شود .
از شکل ظاهری دم تا حدی می توان جنس مار را تعیین کرد . مارهایی که دمشان بتدریج باریک
می شود ماده و آنهایی که دمشان باریک می شود ، نر هستند . البته با بازرسی آنال یا مخرج مار و مشاهده آلت تناسلی این تشخیص تکمیل می گردد.
حرکت مارهای سمی بطئی است در حالی که مارهای نیمه سمی مانند مارهای غیر سمی غالباً سریع و چابک هستند . معمولاً مارها به طور مارپیچ حرکت می کنند .مارها معمولاً شناگران خوبی هستند و
می توانند مدت نسبتاً زیادی را در زیر آب بمانند این خصوصیت گاهی موجب اشتباه آنها با مارهای آبی
می شود . قدرت پرش یا جهش مار معمولاً یک سوم طول آن است . چه این پرش در جریان شدید یا از نقطه مرتفعی انجام شود ممکن است به چند متر برسد .
نحوه گزش مار :
اغلب مارها موقعی که بترسند برای دفاع از خود حمله کرده و بوسیله دندانهای سمی یا فن Fang سم خود را به شکار تزریق می کنند . مقدار کشنده سم مار برای انسان متغییر است و بستگی به میزان ترشح سم نوع و جثه مار و همچنین خواص سمی آن دارد. معمولاً مارهای غیر سمی سهم بیشتری در بوجود آوردن حوادث مارگزیدگی دارند . سم مار از یک ماده پروتئینی با خواص آتریمی متفاوتی است که در غدد و کیسه های مخصوص ساخته و ذخیره می گردد . 90 تا 92 درصد وزن خشک سم مار حاوی بیش از یک توکسین اصلی است .
بطور خلاصه می توان گفت که سم مار ممکن است حاوی فاکتورهای نروتوکسین ، پروتئولیتیک ، همولیتیک ، انعقاد کننده خون، ، کولیتسترازها ، هیالوروئیدازها ، امنیواسید اکسیداز و آتریمهای دیگر باشد . علت مرگ معمولاً توقف تنفس بعلت فلج عضلات تنفسی است که ممکن است حتی در کمتر از 30 دقیقه از گزش اتفاق افتد و دیگر بیماران بعلت عوارض مسمومیت مراکز عصبی در حالت اغما و بیهوشی
می میرند .
اقدامات کلی در مورد هر مار گزیده:
پس از گزش مار و بروز علائم مسمومیت باید از اعمال زیر برای درمان بیمار انجام گیرد:
1- جلوگیری از نفوذ و جذب باقیمانده سم
2- خارج کردن سم از محل گزش
3- خنثی کردن سم
4- تسکین عوارض سم
5- جلوگیری از عفونتهای ثانویه
سرم مارگزیدگی :
سرم ضد مارگزیدگی به مواردی اطلاق می شود که خاصیت خنثی کننده سم مار را داشته باشد . این سرم کم و بیش هترولوگ است و با ایمن سازی جبران بر ضد سموم مار تهیه می گردد.
سرمهای مارگزیدگی ساخت ایران به روش آنزایماتیک یا هضم باپپسین و فراکسیونه کردن با سولفات آلومینوم تصفیه و تغلیظ می گردد . این سرم حاوی اندکی است . سرم ضد مارگزیدگی ساخت ایران به آنزایماتیک یا هضم تهیه شده نام های مختلفی دارد . سرم های موجود در ایران که ساخت انستیتو رازی می باشد بصورت آمپولهای 10 سانتی متر مکعبی آنتی ونوم همراه با دستورالعمل و تاریخ مصرف 6 می شود . این سرم بر ضد شش نوع افعی (گرزه مار- مار شاخدار- مار جعفری- افعی دماوندی- افعی زنجانی- افعی قفقازی و یک نوع کبری ایران یا کفچه مار است )
دکتر مهرداد حلوائی
متخصص فیزیولوژی جانوری جانوری و کنترل آفات شهری و صنعتی از دانشگاه تسینگ هوآی چین
